Tag Archief van: restauratie

Orgeladvies

Subsidies voor restauratie Van Dam-orgel (1891) Oosterzee (Fr.)

Dankzij restauratiesubsidies van de Provinsje Fryslân en van de Stichting tot Behoud van het Nederlandse Orgel kan het Van Dam-orgel in de Sint Maartenskerk van Oosterzee worden gerestaureerd. De aanvragen van de subsidies zijn voorbereid door Jaap Jan Steensma, die als orgeladviseur bij het project betrokken is. De restauratie wordt uitgevoerd door Orgelmakerij Van der Putten (Winschoten/Stapelmoor).

Het Van Dam-orgel van Oosterzee werd in 1891 gemaakt voor de kerk van Biezelinge (Zeeland). Toen daar een aantal jaren later een nieuwe kerk werd gebouwd, kon het Van Dam-orgel worden herplaatst in Oosterzee. Zodoende werd het nog bijna nieuwe, tweedehands Van Dam-orgel in 1908 in gebruik genomen in Oosterzee. Een in Leeuwarden gebouwd orgel werd vanuit Zeeland herbestemd voor een Fries kerkgebouw!

De Maartenskerk is sinds 2012 in particulier bezit; tien jaar later kreeg het gebouw nieuwe eigenaren. De kerk is sindsdien in gebruik als woonruimte, maar is op aanvraag te bezichtigen. De huidige eigenaren willen er alles aan doen om hun erfgoed in stand te houden, door te geven en te gebruiken. Vandaar dat zij het initiatief namen het Van Dam-orgel te laten restaureren. Het is de bedoeling het gerestaureerde instrument straks zo veel mogelijk te laten horen.

Het Van Dam-orgel in Oosterzee

Orgeladvies
, ,

Lezing over het Forster & Andrews-orgel (1898) in Nieuwer ter Aa (Utr.)

Woensdag 20 november 2024, 20.00u.

In het dorp Nieuwer ter Aa wordt toegewerkt naar de restauratie van het uit 1898 daterende monumentale Forster & Andrews-orgel in de Dorpskerk. Om uit duidelijk te maken wat er precies zal gaan gebeuren, en om bij te dragen aan de kennis over dit in Nederland unieke orgel zal orgeladviseur Jaap Jan Steensma op woensdagavond 20 november een lezing houden over alle ins en outs.

Het ‘Victoriaanse’ orgel heeft de laatste jaren in Nederland snel aan populariteit gewonnen. Het orgel van Nieuwer ter Aa is uniek, omdat het al in 1898 vanuit het Verenigd Koninkrijk naar Nederland kwam én omdat het speciaal voor de kerk van Nieuwer ter Aa werd gebouwd. Het is daarmee een zeer bijzondere verschijning in het Nederlandse orgellandschap.

Het evenement wordt georganiseerd in samenwerking met de Historische Kring Breukelen. De lezing wordt afgewisseld met orgelspel door organist David Strijbis.

De toegang is gratis, aanmelden is niet verplicht, maar is handig vanwege de catering: evenementen@historischekringbreukelen.nl. De deuren van bijgebouw Het Anker zijn open vanaf 19.30u.; een deel van de avond vindt plaats in het kerkgebouw.

Het Forster & Andrews-orgel (1898) in Nieuwer ter Aa

Orgeladvies

Ingebruikname Verschueren-orgel (1963) Petrakerk Veenendaal

De Petrakerk in Veenendaal is een markant gebouw van de architect David Zuiderhoek (1911-1993). De kerk heeft een bijzondere allure, onder meer door de indeling, verhoudingen, de uitvoering van het metselwerk en de prachtige glas-in-lood vensters. In 1963 maakte de firma Verschueren voor deze kerk een orgel dat opusnummer 585 kreeg. Namens de Gereformeerde Organistenvereniging waren destijds C.F. Morriën en J. Vetter betrokken als adviseur. Inmiddels heeft de Petrakerk de status van gemeentelijk monument. Ook het orgel heeft als jong klinkend erfgoed een bijzondere waarde.

In 2024 onderging het orgel een restauratie door de Verschueren Orgelbouw (Ittervoort). Jaap Jan Steensma was hierbij betrokken als adviseur namens de Commissie Orgelzaken van VKB Kerkrentmeesters. Het restauratieproject werd financieel mede ondersteund door de Gemeente Veenendaal, het Cultuurfonds Utrecht en het K.F. Hein-fonds.

Op vrijdagavond 15 november wordt het orgel gepresenteerd. In een korte uitleg zal Jaap Jan Steensma iets vertellen over de bijzonderheden van het orgel en zijn context. De organisten van de Petrakerk, Barbara Coster, Guus Fennema en Ysten Wielstra zullen daarbij de muzikale mogelijkheden van het orgel demonstreren. Het programma begint om 20.00 uur (inloop vanaf 19.30u.) en duurt een uurtje. De orgelpresentatie is gratis toegankelijk.

 

Het Verschueren-orgel in 1963, foto Verschueren Orgelbouw (Reliwiki).

Orgeladvies

Werk orgel Menaldum (Fr.) afgerond

In 2024 werd het werk aan het Hardorff-orgel (1861) in Menaldum afgerond. Aannemers waren de orgelmakerijen Bakker & Timmenga (Leeuwarden) en Reil (Heerde). Het schilderwerk werd uitgevoerd door de restauratieschilders Klaes en Hinke Posthuma (Akkrum). Adviseur Peter van Dijk publiceerde over de werkzaamheden een uitgebreid bericht op de website orgelnieuws.nl.

Ook lokaal zijn er mooie publicaties verschenen. Foto’s van de restauratie, alsook presentaties door organist Gert van Hoef zijn te vinden op de website van dorpsvereniging Doarpsbilang Menaem. Het schilderwerk kwam onder de aandacht in het Friesch Dagblad.

Omroep Zilt maakte een mooi filmpje waarin de orgelmakers te zien zijn:

Orgeladvies

Orgel in Den Andel (Gr.) gerestaureerd

In 2024 is het uit 1880 daterende Van Oeckelen-orgel in de kerk van Den Andel (Gr.) gerestaureerd. De restauratie van het orgel werd uitgevoerd in opdracht van de eigenaar van de kerk, Groninger Kerken. De aannemer voor de orgelbouwkundige werkzaamheden was Orgelmakerij Van der Putten, het schilderwerk werd uitgevoerd door restauratieschilders Veldman en Veltman. Het plan voor de restauratie werd opgesteld door orgeladviseur Peter van Dijk, die de eigenaar ook bijstond tijdens de uitvoering van het werk.

Op de website van Groninger Kerken is een mooie blog te vinden over de uitgevoerde werkzaamheden. Onderstaande foto’s zijn hiervan overgenomen.

 

Orgelmakers en orgeldeskundigen bespreken het werk.

Orgeladvies

Verschueren-orgel (1964) in Den Haag gerestaureerd

In 2023-2024 is het Verschueren-orgel van de Christus Triumfatorkerk in Den Haag gerestaureerd. Het orgel werd in 1964 opgeleverd als opus 596 en valt als waardevol onderdeel van een rijksmonument mede onder de bescherming. Namens de Commissie Orgelzaken van VKB Kerkrentmeesters was Jaap Jan Steensma als adviseur bij de restauratie betrokken. Het werk werd uitgevoerd door de Verschueren Orgelbouw te Ittervoort. Het instrument is opnieuw in gebruik genomen op zaterdag 9 maart 2024, met een toelichting door Jaap Jan Steensma en een orgelbespeling door organisten Roelfien Folkersma, Christian Hutter, Martijn Pranger en Joël Boone.

Het Nieuwe Instituut, collectie Architectenbureau Drexhage, Sterkenburg, Bodon & Venstra / Archief, inv.nr. DSBVf130.

Een bijzonderheid is dat het uiterlijk werd ontworpen door architect Geert Drexhage (1914-1982), wiens archief bewaard wordt in Het Nieuwe Instituut in Rotterdam. Hier werd ook de oorspronkelijke ontwerptekening van het orgel gevonden. Op deze tekening is te zien dat de speeltafel van het orgel (de plaats vanwaar de organist het instrument ‘bedient’) aanvankelijk ver van de orgelkasten geplaatst hadden moeten worden, zodat de organist vanachter het orgel ook aanwijzingen zou kunnen geven aan een zangkoor. 

Ontwerptekening van het orgel, Geert Drexhage, 1961.

Gedurende de voorbereiding op de bouw is besloten het instrument anders uit te voeren dan aanvankelijk was bedacht. Het belangrijkste verschil, dat grote invloed had op de technische aanleg en – in het verlengde daarvan – op het uiterlijk, was het besluit het orgel niet te voorzien van een electrische speeltractuur, maar van een mechanische. Om een en ander technisch mogelijk te maken, werden de kasten naast elkaar geplaatst, in plaats van ‘trapsgewijs’. De mechanieken kwamen in een koker te liggen, die in de lengte onder de orgelkasten ligt (in de lange poot van de ‘gekantelde hoofdletter-L’, zoals op de foto hierboven te zien).

De keuze voor de orgelmaker Verschueren, alsook de keuze voor een mechanische speeltractuur is exemplarisch voor de koerswijziging die in de jaren 1960 werd ingezet door de adviescommissie van de Gereformeerde Organistenvereniging.

Tijdens het werk stond het behoud van monumentale waarden, inclusief de oorspronkelijke intonatie, voorop. Bijzondere aandacht ging uit naar de elektrische registertractuur (de slepen worden bediend door elektromoren). De restauratie van het orgel werd mede mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage van Het Cultuurfonds.

 

Orgeladvies

Pels-orgel Pieterskerk Utrecht gerestaureerd

In 2023 is de restauratie van het grote orgel van de Utrechtse Pieterskerk opgeleverd door Elbertse Orgelmakers. Jaap Jan Steensma was als orgeldeskundige bij de werkzaamheden betrokken.

Het B. Pels & Zn.-orgel (1968) in de Pieterskerk Utrecht

Het orgel werd oorspronkelijk in 1968 gebouwd door B. Pels & Zn. uit Alkmaar, naar een ontwerp van ingenieur P. Kluyver (1909-1992), toenmalig hoofd van de Provinciale Planologische Dienst in Utrecht. Uit onderzoek in Het Utrechts Archief en in het orgelarchief van de Universiteitsbibliotheek Utrecht is gebleken dat ook de bekende en omstreden orgeladviseur mr. Arie Bouman bij het (klank)ontwerp van het orgel betrokken is geweest.

In 1965 werd eerst een schets gedeeld, die later dat jaar werd omgewerkt tot een voorlopig ontwerp. De verschillen zijn groot. Het orgel is, na verdere aanpassingen, uitgevoerd in lijn met het ontwerp rechts.

Onderdeel van de werkzaamheden door Elbertse Orgelmakers was een algehele schoonmaak, herstel van leren onderdelen en mechanieken en het vervangen van kunststof slepen door slepen van hout. Ook is een kleine registerwijziging toegepast: op het Bovenwerk de registers Sifflet 1’ en Nasard 1 1/3’ opgeschoven tot resp. Octaaf 2’ en Nasard 2 2/3’. De Vioolregaal 8’ is vervangen door een Basson-Hobo 8’; het afkomende register wordt bij het orgel bewaard. Klankmatige wijzigingen aan het orgel, in 1988 door Fama 7 Raadgever aangebracht in de Prestant 8’ (Hoofdwerk) en de Mixtuur (zowel Hoofdwerk als Bovenwerk), zijn nu ongedaan gemaakt. 

Het orgel is gepresenteerd tijdens een excursie voor de Historische Vereniging Oud Utrecht. Daarbij vertelde Jaap Jan Steensma over de geschiedenis van de orgels in de Pieterskerk en verzorgde de vaste organist van de kerk, Dick Duyst, de presentatie van de klank van het gerestaureerde instrument.

De restauratie werd mede mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage van het Cultuurfonds, afdeling Utrecht.

In 1978 presenteerde Pels & Van Leeuwen een langspeelplaat om het 75-jarig bestaan van het bedrijf te vieren. De line-up, met organisten Feike Asma en Louis Toebosch, was heel bijzonder. Allebei golden ze als grootheden op orgelgebied, maar stilistisch waren ze totaal verschillend. Je zou denken dat Pels & Van Leeuwen hiermee de veelzijdigheid van het orgeltype wilde benadrukken.

Orgeladvies

Gerestaureerd Knipscheer-orgel Vreeland in gebruik genomen

Met een orgelconcert en -presentatie op vrijdag 3 juni 2022 is het gerestaureerde Knipscheer-orgel (1852) van de Dorpskerk in Vreeland weer officieel in gebruik genomen. In 2021 werd het orgel geheel gerestaureerd door de orgelmakers Elbertse Orgelmakers BV te Soest.

In 2019 verzorgde Jaap Jan Steensma het onderzoek en de planvorming ten bate van het uiteindelijk uitgevoerde project. Na een traject van fondsenwerving en een substantiële bijdrage van het fonds Erfgoedparels konden de plannen ten uitvoer komen. De noodzakelijke bouwkundige aanpassingen (het orgelbalkon moest waterpas worden gezet en worden geconsolideerd) werden uitgevoerd onder leiding van restauratie-architect Paul van Vliet.

Penningmeester Wim Fokker heet aanwezigen welkom. Foto: Maarten Bootsma.

De oorspronkelijke windvoorziening van het orgel werd gekopieerd naar de originele Knipscheer-balgen uit Muiden. Deze Muidense balgen waren in 1852 gemaakt voor het orgel van Vreeland, in de twintigste eeuw losgekoppeld en nadien hergebruikt in Muiden. Ontbrekende delen van de orgelkast zijn aangevuld, verdwenen registers zijn gereconstrueerd met behoud van oorspronkelijk materiaal en het orgel kreeg zijn piano-/forte-trede weer terug. De kleurige afwerking van het orgel werd gereconstrueerd door Gonny de Jongh van de fa. De Jongh.

Tijdens de presentatie op 3 juni vertelde Jaap Jan Steensma over de ontstaansgeschiedenis van het orgel en over de restauratie. RCE-deskundige Wim Diepenhorst, betrokken bij de restauratie, verzorgde het orgelspel bij die presentatie.

RCE-deskundige Klinkend Erfgoed aan het klavier. Foto: Maarten Bootsma.

Filmmaker Jelle van Doornik maakte naar aanleiding van de restauratie de documentaire ‘Nieuwe Luister’. Deze documentaire ging tijdens de bijeenkomst op 3 juni in première.

Over de presentatie van het orgel schreef journalist Peter Schat een prachtig artikel in de Gooi- en Eemlander (betaalmuur).

Gesprekken na afloop; Jaap Jan Steensma, Jelle van Doornik en Juliette Jonker-Duijnstee. Foto: Maarten Bootsma.

Orgeladvies

€150.000 voor Knipscheer-orgel

Het Fonds Erfgoedparels van de Provincie Utrecht heeft bijna € 150.000 vrijgemaakt ter ondersteuning van de restauratie van het Knipscheer-orgel (1852) in de St. Nicolaaskerk te Vreeland. Dat maakte de provincie vrijdag 13 maart 2020 bekend.

Het Knipscheer-orgel (1852) van de St. Nicolaaskerk te Vreeland
(foto: Maarten Rog/orgelfoto.nl).

Het Knipscheer-orgel kent een bewogen geschiedenis, die door adviseur Jaap Jan Steensma in kaart gebracht is met behulp van bewaard gebleven archivalia en door vergelijking met andere Knipscheer-orgels. 

Na de bouw in 1852 werden kerk en orgel getroffen door brand, in 1869 werd het register Quint 3’ gewijzigd in een Viola di Gamba 8’. Veel ingrijpender was de pneumatisering en uitbreiding door Valckx & Van Kouteren & Co. (1928). Ten tijde van de grote kerkrestauratie in de jaren 1960, waarin de koorruimte weer bij het kerkschip werd getrokken, is het orgel gedemonteerd en opgeslagen. Onder advies van Klaas Bolt voerde Albert de Graaf een restauratie en partiële reconstructie uit. Een voor het orgel zeer ingrijpende beslissing was het overplaatsen van het instrument van de verdwenen scheidingswand tussen koor en schip naar de andere zijde van de kerkruimte.  

Het Knipscheer-orgel op de scheidingswand tussen koor en schip
(foto: Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).

De nu geplande restauratie zal eind 2020-2021 worden uitgevoerd en zal voorzien in het funderen, waterpas maken, uitbreiden en consolideren van de orgelgalerij, het geheel schilderen van de orgelkast, het kopiëren/reconstrueren van de oorspronkelijke windvoorziening (thans aanwezig in St. Nicolaaskerk te Muiden), het herstellen van de oorspronkelijk mechanische aanleg, pijpwerk en toonhoogte. Ook zal de dispositie worden hersteld met behoud van het register Viola di Gamba 8’. 

De subsidieaanvraag en het inhoudelijke plan dat eraan ten grondslag ligt, is opgesteld door adviseur Jaap Jan Steensma, in samenwerking met de Protestantse Gemeente Vreeland, met architect Paul van Vliet (Loosdrecht) en met Elbertse Orgelmakers BV (Soest). De constructie van galerij en orgel is doorgerekend door Constructiebureau De Prouw BV (Bunnik). 

Oorspronkelijke dispositie van het Knipscheer-orgel (1852) te Vreeland, met latere wijzigingen tussen haakjes.

Tijdens het onderzoek naar Vreelands orgel kwamen enige onbekende gegevens naar voren over de orgelmakersfamilie Knipscheer. Hierover publiceerde Jaap Jan Steensma eerder in tijdschrift De Orgelvriend. 

Orgeladvies
,

Onderzoek naar het Groninger Timpe-orgel gepubliceerd

In het septembernummer van tijdschrift Het Orgel (115/5, pp. 22-33) publiceerde orgeladviseur Peter van Dijk de samenvatting van het onderzoek dat hij verrichtte ten bate van de meest recente werkzaamheden aan het Timpe-Orgel (1831) van de Nieuwe Kerk in Groningen. Van Dijk was als adviseur betrokken bij de door Mense Ruiter Orgelmakers uitgevoerde tweede, afrondende fase (2015-2018) van de restauratie van dit monumentale instrument. De ingebruikname van het orgel vond plaats op 15 juni 2018.

In het artikel beschrijft Van Dijk de totstandkoming van het bijzondere concept, de inspiratiebronnen, het orgelontwerp, de aanbesteding van de bouw, de oplevering en geschiedenis van het instrument. Daarbij besteedt Van Dijk tevens aandacht aan het adviseurschap van Petrus van Oeckelen (1792-1878) en Mr. Samuel Wolther Trip (1804-1886). 

Vanuit een kennis en expertise op het gebied van het Groninger orgellandschap staat Peter van Dijk wat langer stil bij de conceptuele elementen die het Nieuwe Kerk-orgel in 1831 tot zo’n bijzondere en vernieuwende verschijning maakten. Aansluitend aan Van Dijks bijdrage beschrijft de Groninger organist Sietze de Vries zijn klankimpressie van het instrument. 

Losse uitgaven van Het Orgel zijn ad € 11 (incl. verzending) te bestellen via: verkoop@kvok.nl. Een voorproefje van het artikel is hier te vinden.