Op vrijdag 8 februari jongstleden werd het gerestaureerde orgel in de dorpskerk te Garmerwolde weer in gebruik genomen. Daarbij werd het bespeeld door Peter van Dijk en Mattijs de Vreugd.

Het Van Oeckelen-orgel sinds de restauratie. Foto: Wikimedia Commons

De 13e eeuwse romanogotische kruiskerk (met vrijstaande toren) werd begin 16e eeuw van een orgel voorzien. Het instrument werd in de 17e eeuw vernieuwd. Rond 1845 verkeerde het in slechte staat en werd het niet meer reparabel geacht. Op 18 december 1848 sloot het College van Kerkvoogden en Notabelen der Hervormde Gemeente van Garmerwolde een overeenkomst met de orgelmaker Petrus van Oeckelen voor de bouw van een nieuw orgel met 20 stemmen.

Handtekening Petrus van Oeckelen onder het contract voor Garmerwolde

Het orgel werd geplaatst op een nieuwe galerij in het koor van de – toen nog ‘complete’ – kerk. (Het schip van de kerk werd in 1859, wegens bouwvallligheid afgebroken.)  Op 21 april 1851 werd het instrument in gebruik genomen. De inspelers waren Jonkheer Mr. Samuel Wolther Trip en Gerrit Gerrits Rijkens. Eerstgenoemde was een belangrijk promotor van het werk van Van Oeckelen, ook in Garmerwolde. Gerrit Rijkens (1805-1874) was onderwijzer en organist in Garmerwolde. Van hem werd gezegd dat hij als organist vele “ambtgenooten ten platten lande” overtrof en het hem toevertrouwde orgel goed tot klinken kon brengen.

Het onderhoud van het instrument werd tot begin 20^e eeuw verzorgd door de firma Van Oeckelen.

Bij de kerkrestauratie uit 1941-43 werd ook het orgel onder handen genomen. De orgelkast werd herschilderd in een nieuwe kleurstelling, met pasteltinten. De dichte panelen van de balustrade werden vervangen door open ruitwerk. De orgelmaker Hendrik Vegter uit Usquert voerde in 1943 herstelwerkzaamheden en wijzigingen uit. Hij verwijderde de achter het orgel opgestelde balgenkast en twee van de drie originele spaanbalgen; de overgebleven balg sloot hij aan op een elektrische windmotor. Veel bovenranden van open pijpen waren in de loop der tijd beschadigd. Vegter herstelde dit niet, maar kortte het pijpwerk aan de bovenzijden in en wijzigde de steminrichtingen, waardoor de stemtoonhoogte op a’ = 462 Hz kwam. Hij wijzigde voorts de samenstelling van de Mixtuur en verving een klein aantal tezeer beschadigde dan wel verdwenen pijpjes in de Mixtuur en de Carillon. Hij gebruikte daarvoor pijpwerk (Freytag?) uit zijn voorraad en vulde dat aan met nieuwe pijpjes. De maatvoering en makelij van die nieuwe pijpjes vertoonde helaas allesbehalve een Van Oeckelen-beeld.

Het Van Oeckelen-orgel in de kleurstelling van 1943. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

In 1964 werkte de orgelmaker H.J. Vierdag (Enschede) aan het orgel. Hij vernieuwde onder meer het beleg van de manuaal-ondertoetsen en de pedaalmechaniek. Naderhand werd geconstateerd dat de beide hoofdwerktongwerken spoorloos verdwenen waren, op enkele houten stevels van de Fagot 16′ na.

Vanaf 1973 werden voorbereidingen voor een restauratie van het orgel getroffen. In 1974 stelde de namens de Synodale Orgelcommissie der Nederlandse Hervormde Kerk (SOC) tot adviseur benoemde Klaas Bolt een eerste rapport op, gevolgd door een offerte van de orgelmaker Mense Ruiter in 1975. Een en ander leidde, vanwege gebrek aan geldmiddelen, niet tot een daadwerkelijke uitvoering.

In 1991 stelde Jan Jongepier, na het overlijden van Klaas Bolt tot diens opvolger benoemd, een nieuw – gedetailleerd – rapport op. Dit diende als uitgangspunt voor een herziene offerte door Mense Ruiter. Daarbij werd een gefaseerde restauratie voorgesteld.

In 1996 voerde Mense Ruiter Orgelmakers een eerste fase van de restauratie uit, waarbij de windladen, de manuaal-mechanieken en het houten pijpwerk werden hersteld. In 1998 werd een tweede restauratie-fase door Mense Ruiter gerealiseerd: de Vox Humana 8′ werd gerestaureerd en er werden wederom hoofdwerktongwerken geplaatst. Daartoe kon gebruik worden gemaakt van authentiek Van Oeckelen-materiaal, afkomstig uit Deventer (1891), voor delen van de Fagot 16’, en uit Uithuizen (1856), voor de Trompet 8’. De resterende fasen moesten, om financiële redenen, nog blijven overstaan.

Kop, keel en tong van toon C van de Vox Humana.

Het kerkgebouw werd in 2003 overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK), waarna de voorbereidingen voor de voltooiing van de orgelrestauratie weer werden hervat. Nadat Jan Jongepier zich in 2010 om leeftijdsredenen teruggetrokken had als orgeladviseur, werd Peter van Dijk als zodanig aangesteld. De coördinatie van het project kwam, namens de SOGK, in handen van Christiaan Velvis. Ook de plaatselijke orgelcommissie en de door de SOGK aangestelde orgelmentor, Roelof Kuik, vervulden een actieve rol. Het toezicht door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) werd uitgeoefend door Wim Diepenhorst.

Bij interieur-werkzaamheden in 2013/14 werd de orgelkast herschilderd door Karin Veldman & Jantina Veltman (Oudemolen/Haren) op basis van een door hen in 2012 uitgevoerd kleurenonderzoek. Daarbij werd de originele kleurstelling weer aangebracht, met een mahonie-imitatie als hoofdkleur en beige en bladgoud voor de ornamentiek. Voorts werden de – originele – registeropschriften conserverend hersteld.

In 2016 konden de overblijvende fasen van de orgelrestauratie door Mense Ruiter Orgelmakers worden aangevat. Uitgangspunt was een herstel van de oorspronkelijke toestand, want de wijzigingen uit 1943 en 1964 waren, afgezien van de in 1943 geplaatste historische pijpjes, van ondermaatse kwaliteit.

– Op basis van nog aanwezige sporen en de nog overgebleven spaanbalg kon de balgenkast met drie spaanbalgen – inclusief de mogelijkheid tot voetbediening –  worden gereconstrueerd.

– De zeer geschonden klaviatuur werd uit- en inwendig gerestaureerd en de orgelbank werd in zijn oorspronkelijke vorm teruggebracht. De pedaalmechaniek werd vernieuwd, waarbij gebruik kon worden gemaakt van Van Oeckelen-materiaal (Appelscha, 1900).

– Het pijpwerk werd algeheel hersteld. Op grond van onderzoek aan de frontpijpen door Mattijs de Vreugd en Peter van Dijk kon de oorspronkelijke stemtoonhoogte (a’ ca. 448 Hz) worden teruggevonden. Het pijpwerk werd vervolgens daartoe verlengd en de steminrichtingen uit 1851 werden in functie hersteld cq gereconstrueerd. De in 1943 geplaatste nieuwe pijpjes werden vervangen door wel in het Van Oeckelen-beeld passende exemplaren en de Mixtuur kreeg weer zijn oorspronkelijke samenstelling, met in de discant een laag, repeterend tertskoor.

De winddruk werd proefondervindelijk bepaald op 76 mm waterkolom en intonateur Bert Jan van der Weerd bracht het pijpwerk zorgvuldig op klank en stemming, geheel conform Van Oeckelens principes.

Het team van Mense Ruiter Orgelmakers dat de werkzaamheden van 2016-19 realiseerde bestond uit Jehudi Esenkbrink, Jessica Mossel, Dolf Tamminga (directie), Mattijs de Vreugd, Bert Jan van der Weerd, Geert Westra en Alfred Woensdregt.

De dispositie luidt:

In de afgelopen maanden is het orgel van de Lutherse Kerk in Amersfoort geheel gerestaureerd door Flentrop Orgelbouw. Adviseur was Peter van Dijk, de RCE werd vertegenwoordigd door Wim Diepenhorst.
Het instrument verkeerde al enige jaren in een slechte staat. Uitgebreid onderzoek van de geschiedenis en de toestand van het instrument in 2012/13 door de toenmalige titularis Jaap Jan Steensma gaf belangrijke impulsen voor het in gang zetten van een restauratie-traject.

Een beknopt historisch overzicht:
– 1766. Johann Heinrich Hartmann Bätz (1709-1770) bouwt een orgel met 9 registers. Op de windlade wordt een plaats voor een tongwerk gereserveerd.
– 1796. Zijn zoon Gideon Thomas Bätz voegt een Dulciaan 8’ toe.
– 1827. De Gebr. Bätz wijzigen de middentoonstemming in een gelijkzwevende temperatuur.
– 1850. C.F.A. Naber vervangt de Mixtuur door een Viola di Gamba 8’. Het in het front geplaatste deel van het dubbelkoor van de Prestant 8’ wordt stom gemaakt, de binnenpijpen worden verwijderd. Vermoedelijk wordt ook de stemtoonhoogte gewijzigd.
– 1873. De Fa. J. Bätz & Co (C.G.F. en J.F. Witte) voegt een tweede klavier (Positief) met 3 registers toe, geplaatst in een aparte kast achter het orgel.
– 1926. De firma J. de Koff & Zn vervangt de Flageolet 1’door een Voix Celeste 8’.
– 1973. Partiële restauratie door de orgelmakers Fama & Raadgever.
– 1988/1993. Herstelwerkzaamheden door de orgelmaker A.H. de Graaf. De Voix Celeste wordt vervangen door een Flageolet 1 ½’.

Bij de thans voltooide restauratie is de toestand-1873 hersteld. De orgelkasten werden herschilderd in de bestaande kleurstelling (1873) door Gerard de Jongh. Daarbij kwamen, na het voorzichtig verwijderen van de registerschildjes uit 1873 de originele, op de kast geschilderde registeropschriften tevoorschijn en gedocumenteerd. De Witte-schildjes zijn vervolgens weer aangebracht op een dunne houten plaat, zodat de Bätz-opschriften toegankelijk blijven.

Enkele registeropschriften uit 1766

Publicatie

In 2017 werd het onderzoek naar het orgel van de Lutherse Kerk Amersfoort gepubliceerd. In 2020 presenteerde organist Cees-Willem van Vliet een CD-opname met de Goldberg-variaties van J.S. Bach, gespeeld in de Lutherse Kerk Amersfoort.

In onderstaande video is het orgel te beluisteren, bespeeld door vaste organist Cees-Willem van Vliet:

IJsselmuiden, 12 februari 2016

Op vrijdag 12 februari a.s. wordt het Verhofstadt-orgel van de Dorpskerk in IJsselmuiden weer in gebruik genomen na restauratie door de orgelmakers Gebr. van Vulpen te Utrecht. Aanvang 14.30 uur, adres Dorpsweg 53. Iedereen is van harte welkom, toegang is gratis.

Het orgel kent een bewogen geschiedenis waarin het zowel uiterlijk als wat het binnenwerk betreft diverse transformaties heeft ondergaan. Adviseur Peter van Dijk maakte op basis van uitgebreid onderzoek een plan waarin de bewaard gebleven orgeldelen uit de periode 1638-1882 en bruikbaar later materiaal (1946 en 1968) zijn gehandhaafd. Vanaf de planvorming was Wim Diepenhorst namens de RCE bij het project betrokken.

Historisch overzicht

– In 1638 kocht de Lutherse gemeente te Utrecht een klein pijporgel bij – de ons helaas verder onbekende – Johan Gerritz te Amsterdam.

– Matthijs Verhofstadt (Gemert) bouwde in 1716/17 een nieuw orgel voor de Lutherse Kerk. Het was een geschenk van gemeentelid Barend van Bekom. Deze financierde aanvankelijk een viervoets eenmanuaals orgel, waarbij gebruik werd gemaakt van pijpwerk uit het in 1638 aangeschafte instrument. Het werd op 17 januari 1717 in gebruik genomen. De gulle gever verstrekte vervolgens nog een aanvullende opdracht: het toevoegen van beeldhouwwerk en van een onderpositief met 5 registers, opgesteld achter de snijwerkpanelen in de onderkast. Het orgel werd aldus op 10 juli 1717 voltooid.

– Met een gift van de weduwe Van Bekom werd in 1732 door Albertus van Os (Utrecht) de toetsomvang van het aangehangen pedaal vergroot, alsmede een manuaalkoppeling en een “bijzondere stem” (naar alle waarschijnlijkheid een tremulant) toegevoegd.

– Vervolgens was het orgel bij achtereenvolgens drie generaties Bätz en twee generaties Witte in onderhoud; zij waren allen leden van de Utrechtse Lutherse gemeente. In 1745 plaatste Johann Heinrich Hartman Bätz (Utrecht) het orgel over naar het nieuwe kerkgebouw van de Utrechtse Lutherse Gemeente. In 1807 (Gideon Thomas Bätz) en 1825 (Jonathan Bätz) vonden kleine wijzigingen plaats.

– In 1880 bouwt de Fa. J. Bätz & Co een nieuw orgel voor de Lutherse Kerk. Het Verhofstadt-orgel wordt verkocht aan Zwier van Dijk (Kampen). Deze moderniseert het Verhofstadt-orgel en vergroot het viervoets- tot een zesvoets-concept. Om plaats te scheppen voor toe te voegen groot pijpwerk verbreedt Van Dijk het front met zijtorens en tussenvelden; voorts vervangt hij het paneelwerk in de onderkast door pijpvelden. Diverse Verhofstadt- en Bätz-registers ‘sneuvelen’ ten gunste van grondregisters, maar de Verhofstadt-windladen en de Bätz-klaviatuur worden gehandhaafd. Na een kort ‘verblijf’ in Genemuiden verhuist het instrument in 1885 naar de Dorpskerk in IJsselmuiden.

– De firma J.C. Sanders & Zn (Utrecht) voert in de jaren 1942-46 een ingrijpende verbouwing uit, waarbij de dispositie andermaal wordt gewijzigd en de technische aanleg vrijwel geheel wordt vernieuwd. Sanders creëert een opstelling met een hoofdwerk, een daarachter opgesteld zwelwerk en zijkantbespeling. De hoofdwerkwindlade en het meeste pijpwerk worden gehandhaafd.

– In 1967/68 wordt het orgel nogmaals geheel verbouwd. Op dat moment was er nog niets bekend over de orgelgeschiedenis van vóór 1880. De Fa. L. Verschueren c.v. (Heythuysen) brengt op grond van sporen in de orgelkast weer een hoofdwerk-onderpositief-opstelling en achterkantbespeling aan, met een vrij pedaal achter de zijtorens alsmede compleet nieuwe mechanieken, windvoorziening en speeltafel. Het onderpositief krijgt een nieuwe windlade en de dispositie wordt naar toenmalige principes herzien. Het middendeel (in casu het Verhofstadt-deel) van de orgelkast wordt qua diepte gereduceerd tot die van 1717. Dit had tot gevolg dat het pijpwerk zeer krap moest worden opgesteld en niet goed bereikbaar was voor stem- en onderhoudswerkzaamheden. Die situatie werd nog verslechterd door dispositie-wijzigingen in 1982 (Fa. Hendriksen & Reitsma, Nunspeet). Om meer klankdraagkracht te scheppen werd toen de Koraal 4′ (1968) van het Pedaal vervangen door een Fagot 16′ (met trechtervormige bekers); de Koraal 4′ werd als Prestant 8′ (vanaf c) geplaatst op een aan de hoofdwerkwindlade toegevoegde kantsleep.

Restauratie

– Toen in 2009 groot onderhoud noodzakelijk bleek, werd duidelijk dat het toenmalige concept niet kon worden gehandhaafd, zowel vanwege de onaanvaardbaar slechte toegankelijkheid van het orgelinterieur (stemschade!) als omwille van de (klank)technische ‘spagaat’ tussen 18e en 20e eeuwse orgeldelen. Voorafgaande aan de restauratie werd het pijpwerk geïnventariseerd door Peter van Dijk, Wim Diepenhorst (RCE) en Jaap Jan Steensma. De keuze van een restauratie-concept was echter niet eenvoudig. Uit oogpunt van monumentenzorg diende uiteraard het front in zijn in 1882 gecreëerde gedaante met de zesvoets zijtorens te worden gehandhaafd. Het verwijderen van Bätz-pijpwerk ten gunste van met vraagtekens omgeven Verhofstadt-reconstructies was evenmin denkbaar. Een reconstructie van het viervoets concept-1717 met aangehangen pedaal zou sowieso voor de gemeentezangbegeleiding in de in 1912 sterk vergrote IJsselmuidense dorpskerk niet toereikend zijn. Van het concept-1882 was in materiële zin weinig bewaard gebleven.

Gekozen is voor een concept waarin Verhofstadt het uitgangspunt was (windvoorziening met twee spaanbalgen en diverse in ere herstelde registers), aangevuld met Bätz-elementen (klaviatuur en enkele registers) en met een geheel nieuw opgezet vrij pedaal (met de Van Dijk-Bourdon 16′). Door de afmetingen van de orgelkast terug te brengen tot de maatvoering van 1946 kon er voldoende ‘inwendige’ ruimte worden geschapen. De Prestant 8′ van Van Dijk werd aangevuld met binnenpijpen C-Fis en als volledig achtvoets register het hoofdwerk geplaatst, gevoed vanuit de kantsleep van 1982.

Het herstel van het schilderwerk aan de frontzijde en het herschilderen van de rest van de orgelkast (met ‘klassieke’ olieverf) werd verzorgd door de Fa. Wolters & Ovink (Deventer).

Technische gegevens

De bestaande stemtoonhoogte (a=440 Hz) en de evenredig zwevende stemming zijn gehandhaafd. De winddruk is proefondervindelijk op 69 mm. bepaald.

De dispositie, met een pijpwerkdatering in grote lijnen: